Nang marinig kong tinawag ako ng asawa ko ng “hoy, lalaki!” sa isang tono na parang binastos ako, nagpasya akong pauwiin siya sa bahay ng nanay niya para “turuan”. Hindi ko akalaing tatanggapin pala siya ng biyenan ko nang buong-buo — at mas malala, sinabi pang maghiwalay na kami agad.

Gabing iyon, mag-isa akong nakahiga sa malamig na kwarto. Ang unan sa tabi ko ay may bakas pa ng hugis ng ulo ng asawa ko, pero matagal nang malamig. Sa labas, hindi maibsan ng ingay ng kuliglig ang kalungkutan sa dibdib ko — isang puwang na ako mismo ang gumawa, dala ng kayabangan ko bilang lalaki.

Nagsimula ang lahat sa isang hapon na akala ko’y karaniwan lang…

“Hoy, lalaki, pakikuha nga ang kutsara!”

Napatigil ako sa gitna ng kusina, tangan ang mangkok ng mainit na sabaw. Kumalansing ang mga plato. Dahan-dahan akong lumingon sa kanya — ang asawa kong mahal ko — nakatayo, naka-apron, pawisan, nakataas ang buhok, abala sa nilulutong isda sa kawali.

“Ano’ng tawag mo sa’kin?”

“’Eh di ‘yung lalaki.’ Nagmamadali lang ako. Ang liit na bagay naman, grabe ka.”

Para bang laro lang ang lahat sa kanya. Para bang ako — isang asawa, haligi ng tahanan — ay hindi dapat masaktan. Para bang dapat kong palampasin ang isang bagay na sa akin ay hindi maliit.

Ako ang asawa niya. Hindi alila. Hindi bata.

“Bastos ka na. Umuwi ka muna sa nanay mo. Mukhang hindi na kita kayang turuan dito.”

Malamig ang boses ko. Parang patalim.

Napatigil siya. May kumislap na gulat sa mga mata niya, pero hindi siya umiyak, hindi nagsalita pa. Maingat niyang ini-off ang kalan, nagpunas ng kamay, nag-impake ng kaunting damit, at lumabas ng pintuan nang hindi man lang lumingon.

Akala ko tatawag siya. Magte-text. Iiyak. Hihingi ng tawad.

Pero lumipas ang isang araw.
Pangalawa.
Pangatlo.
Pang-apat.

Parang unti-unting nilalamon ang bahay ng katahimikan.

Pagdating ng isang linggo, hindi ko na kinaya. Tumawag ako sa biyenan ko — kunwari’y magkumusta — pero sa totoo lang, gusto ko lang malaman kung naghihintay ba siya ng pagbalik ko.

Pero bago pa ako makapagsalita, biglang sabi ng nanay niya, matigas, diretso:

“Nandito na siya. At dito na siya mananatili. Hindi mo na kailangan ‘dalhin pabalik’.”

“Nandito na siya,” ulit ng biyenan kong si Aling Perla, mas malamig pa sa yelong nakaimbak sa freezer. “At dito na siya titira. Hindi mo na kailangan pang ‘turuan’.”

Para akong binuhusan ng kumukulong tubig at nagyelo nang sabay.

“A–ano pong ibig n’yong sabihin, Nay?” halos bulong ko.

“Ang ibig kong sabihin,” tumaas ang boses niya, “kung tinawag mo siyang bastos, tinawag mo na rin akong bastos. Anak ko ‘yan. Pinalaki ko. Kung ‘di mo siya kayang respetuhin, kami na ang kukuha sa kanya.”

Para akong binato sa dibdib.

“Pero… asawa ko siya.”

“At anak ko siya,” ganting sabi niya. “At ngayong nakikita ko kung paano mo siya tratuhin, mas mabuti pa yatang huwag na kayong magsama.”

Parang biglang lumiit ang mundo ko.

Tapos bigla kong narinig sa background ang boses ng asawa ko. Mahina. Pero malinaw.

“‘Nay, ‘wag na po. Ako na lang kakausap.”

Sa wakas. Maririnig ko rin siya. Sasabihin niya siguro na nagkamali kami, na dapat pag-usapan. Na mahal pa rin niya ako.

Pero pagkuha niya ng telepono, ang narinig ko ay—

“Ayoko nang bumalik.”

Isang pangungusap na tumama sa akin parang suntok sa sikmura.

“Bakit?” tanong kong nanginginig. “Nagalit ka ba talaga dahil sa tawag mo sa akin? Dahil doon lang?”

Tahimik siya sandali. Narinig ko ang paghinga niyang mabigat.

“Hindi dahil doon lang,” sagot niya. “Dahil iyon na ang patunay na hindi mo ako nakikita bilang kapantay… kundi bilang alila. Bawat maliit na bagay na mali ko, parusa. Bawat pagod ko, hindi mo napapansin. At nang tinawag mo akong bastos, hindi mo man lang naisip kung ilang beses mo akong sinigawan bago ako lumakas ng loob sumagot.”

Natigilan ako. “Pero—”

“Tsaka…” putol niya, “alam mo bang ilang beses akong umiyak bago umuwi dito? Alam mo bang ilang taon ko nang tiyak sa sarili ko na wala akong kwenta dahil sa paraan mo magsalita?”

“Hindi totoo ‘yan!” halos sigaw ko.

“Totoo. Kaya ako umuwi. Hindi para turuan, kundi para iligtas ang sarili ko.”

Hindi ako nakapagsalita. Kasi sa kauna-unahang pagkakataon… narinig ko siyang ganun katapang. Ganun katotoo.

“Nagdesisyon na kami ni Mama. Bukas, puntahan mo na kami sa barangay. Magpapa-file na ako ng annulment.”

Parang may kumalas na pako sa dibdib ko.

“Hindi—hintay—maaayos pa ‘to!”

“Sapat na ang ilang taon. Hindi ko na kayang bumalik sa bahay na lagi akong natatakot magkamali.”

Click.

Binaba niya ang tawag.

At doon nagsimula ang bangungot ko.

Limang araw akong halos hindi kumain.

Anim na araw akong hindi lumabas ng bahay.

Pito—walong—siyam na araw… puro katahimikan at pagsisisi ang kasama ko.

Ang nakakatakot pala ay hindi ang mag-isa… kundi ang malaman mong ikaw ang nagtaboy sa taong mahal mo.

Hanggang isang gabi, may kumatok sa pinto. Mahina, parang nag-aalangan.

Pagbukas ko—

“Kuya… pwede ba kitang makausap?”

Si Lia, kapatid ng asawa ko. Laging tahimik, laging may dalang tsinelas na luma. Pero ngayong gabi, halatang puno siya ng nabinbin na emosyon.

“Pumasok ka.”

Umupo siya sa sala, kumakabog ang tuhod. Ilang segundo kaming walang imikan.

“Ate?” bungad ko. “Okay ba siya?”

Tumingin siya sa akin. Diretso. Matapang.

“Atin-atin lang ‘to, Kuya,” panimula niya. “Kaya ako pumunta… kasi may dapat kang malaman.”

Kumunot ang noo ko. “Ano?”

Huminga siya nang malalim.

“Hindi umuwi si Ate sa amin.”

“Ha?”

“Hindi siya sa bahay ni Mama tumira,” sabi ni Lia. “Isang gabi lang siya doon pagkatapos mo siyang paalisin. Tapos… umalis. At hindi namin alam kung saan.”

“Pero—pero sabi ng Mama n’yo—”

“Kasi ayaw ka naming kaawaan,” pahayag niya nang diretso. “At ayaw naming magmukhang kawawa ang Ate ko. Ayaw ni Mama aminin na… wala siyang masyadong alam kung saan pumupunta ang Ate ko kapag may problema.”

Nanlamig ako. “Ibig sabihin… mag-isa siyang—?”

“Tama ka. At may isa pa.”

Dahan-dahan niyang inabot ang envelope.

“Iniwan niya ‘to.”

Kinuha ko. Nanginig ang mga kamay ko nang makita ang sulat-kamay na pamilyar.

“Para kay Mark.”
(Ako.)

Binuksan ko. Nakasulat lang ay—

“Huwag mo akong hanapin. Huwag mo akong hintayin. Kapag handa ka nang maging mabuting tao, baka saka pa lang tayo magkita ulit.”

“Anong ibig sabihin nito?” tanong ko, nanginginig.

Ngumiti si Lia, malungkot.

“Ibig sabihin… hindi ka niya tuluyang iniwan. Gusto niyang baguhin mo ang sarili mo. Hindi para sa kanya — kundi para sa iyo mismo.”

At sa unang pagkakataon, may sinabing tumama sa pinakailalim ng puso ko.

“Kuya… mahal ka pa rin ng Ate ko. Pero hindi sapat ang pagmamahal kung hindi siya ligtas.”

Kinabukasan, parang nabuhayan ako. Huminga nang malalim. Nag-impake ng ilang gamit. At nagsimulang maghanap.

Pinuntahan ko ang:

trabaho niya

kaibigan niya

dati niyang landlord

simbahan kung saan kami kinasal

paborito naming karinderya

lugar kung saan kami unang nag-date

Lahat. Lahat ng pwedeng puntahan.

Pero parang nalusaw siya. Parang hangin.

Araw-araw akong naghahanap. Umiiyak minsan. Kumakain kung kailan lang kailangan.

Hanggang sa isang hapon, habang pauwi na ako, may lumapit na ale na may dalang bata.

“Ginoo… kayo po ba si Mark?”

“Ha? Opo.”

Iniabot niya ang isang maliit na papel.

“Nakita ko po kasi ‘yung asawa n’yo nung isang linggo dito sa bayan. Iniwan niya ‘to. Sabi niya, ‘pag nakita mo raw kayo… ibigay ko.’ ”

“Nasaan siya?!” halos pasigaw kong tanong.

“Wala na po eh… nagmamadali. Pero sabi niya… pupunta raw siya sa lugar na huli n’yong pinuntahan bago kayo nag-away.”

Napalunok ako.

Ang ilog.
Yung ilog kung saan namin pinag-usapan ang mga pangarap bago kami ikinasal.

Tumakbo ako papunta roon.

Pagdating ko, padilim na. Maingay ang kuliglig. Amoy lupa ang hangin. At sa ilalim ng malaking puno…
May babaeng nakaupo.

May buhok nakapusod. Nakatalikod. Payat na. Parang mas mahina.

“Love…?”

Dahan-dahan siyang lumingon.

At nang makita ko siyang nakangiti, kahit mahina… parang ayoko nang huminga, baka panaginip lang.

“Mark,” mahina niyang sabi.
“Natagpuan mo rin ako.”

Lumapit ako. Dahan-dahan. Para bang natatakot akong masira ang sandali.

“Bakit… bakit ka umalis nang hindi sinasabi kung saan ka pupunta?”

Ngumiti siya, mapait.

“Kasi kung sinabi ko, susundan mo ako agad. Hindi mo maiintindihan ang gusto kong iparating. Kailangan ko makita kung kaya mong mahalin ako… nang hindi mo ako kontrolado.”

“Hindi na ‘ko gano’n…” halos pabulong ko.

“Totoo ba?”

“Totoo.”

“Hindi dahil natakot ka akong mawala,” sabi niya, tumingin sa mga mata ko, “kundi dahil alam mo nang mali ka?”

Napakagat ako sa labi. At doon ko naramdaman ang bigat.

“Oo,” sagot ko, “hindi dahil umalis ka… kundi dahil nakita ko kung anong klaseng tao pala ako.”

Tumulo ang luha niya.

At saka siya lumapit. At niyakap ko siya, hindi para hawakan… kundi para alalayan.

Akala ko tapos na.

Pero sinabi niya ang bagay na pinakagugulatin ko.

“Mark… umalis ako hindi lang para umiwas.”

“Ano?”

“Umalis ako dahil…”
Huminga siya nang malalim.
“…may sakit ako.”

“Ha?! Ano—?”

“Ito lang ang sasabihin ko: pagod na pagod ako nitong mga buwan. Pabalik-balik ang hilo ko. Akala ko pagod lang. Pero sabi ng doktor… kailangan ko munang magpahinga nang matagal.”

Parang lumubog ang lupa.

“Anong sakit? Seryoso ba? Ano sabi ng doctor? Paano—?”

Hinawakan niya ang kamay ko.

“Hindi bali kung ano. Ang mahalaga… binigyan ako ng doktor ng sapat na oras para gumaling. Pero kailangan kong mawala muna, kasi kung kasama kita… hindi ko alam kung gagalawin mo lang din ang buhay ko.”

“Hindi ko alam…” umiiyak na ako, “hindi ko alam na ganito kabigat pinagdadaanan mo.”

“Nalaman ko lang nung araw bago tayo mag-away. Kaya siguro mainit ulo ko. Kaya siguro nasabi ko ang ‘hoy, lalaki’ nang hindi ko iniisip.”

Tumawa siya nang mahina. “Sorry ha.”

Umiling ako. “Ako ang dapat humingi ng sorry. Hindi ikaw.”

Tumingin siya sa akin nang diretso.

“Kung handa kang magsimula ulit… hindi bilang amo, hindi bilang tagapagturo… kundi bilang kapantay ko, bilang kasama… pwede tayong bumalik.”

Bumalik kami sa bahay.

Pero hindi kami bumalik sa dati.

Binago namin ang lahat:

Magkasama maghugas ng pinggan

Walang sigawan

Walang “pag-uutos,” kundi “pakiusap”

Nagpapahinga siya araw-araw

Ako ang nagluluto

Lumalabas kami tuwing weekend

At natutunan kong hindi kailangang sumigaw para pakinggan

Isang gabi, habang magkatabi kami sa sofa, humilig siya sa balikat ko at mahinang nagsabi:

“Thank you sa paghahanap sa’kin.”

Umiling ako. “Ako dapat magpasalamat dahil binigyan mo ako ng pagkakataong ayusin ang sarili ko.”

Ngumiti siya, mapayapa.

“At ngayon?” tanong niya. “Ano na tayo?”

Hinawakan ko ang kamay niya.

“Tayo?
Tayo ang dalawang taong muntik nang masira dahil sa kayabangan…
pero mas piniling mahalin ulit kaysa sumuko.”

At sa gabing iyon, sa katahimikan ng bahay na minsang puno ng sigawan…

Nakahanap kami ng bagong simula.

“Hindi lahat ng iniwan ka ay talagang lumalayo.
Minsan, lumalayo sila para makita mo kung gaano mo sila pinapahirapan —
at kung kaya mo bang baguhin ang sarili mo para hindi na maulit.”