“DUMATING SI NANAY SA GRADUATION KO NA MAY BASAHANG NAKASAMPAY SA BALIKAT — PINAGTAWANAN SIYA NG IBA, PERO NANG TINAWAG ANG PANGALAN KO BILANG SUMMA CUM LAUDE, BIGLANG TUMAHIMIK ANG BUONG GYM… AT ANG HULING LINYANG BINIGKAS KO’Y NAGPAIYAK SA LAHAT.”
Ako si Mara Dizon, 22 anyos, anak ng isang labandera.
Lumaki ako sa amoy ng sabon, klorin at pawis, sa tunog ng pagkaluskos ng labada sa palanggana, at sa pagaspas ng mga damit na sinasayaw ng hangin sa sampayan. Kung may tunog ang pagkakaron ng pangarap, iyon ang kaluskos ng basahan ni Nanay sa bangkito—paulit-ulit, walang reklamo.
Habang ang mga kaklase ko’y may pamasaheng galing sa baon, ako ay naglalakad—isang oras, minsan higit pa. Habang sila’y may bagong uniporme tuwing pasukan, akin ang tinagpi-tagping palda na pinatahi ni Nanay sa madaling-araw matapos magbanlaw ng huling labada. At tuwing may PTA meeting, hindi dumarating si Tatay—matagal na siyang nawala. Si Nanay ang lahat-lahat: magulang, kaibigan, at takbuhan.
ANG MGA SALITANG NAGDUDUROG
“Labandera lang ang nanay mo?” madalas bulong ng ilan.
“Mabaho ka na naman sa klorin.”
“Bakit parang pang-Grade 6 pa rin uniporme mo?”
Tumatawa ako minsan—pero sa gabi, iniiyakan ko ang mga daliring bitak-bitak ni Nanay, tusok ng aspili, hapdi ng klorin. Sa bawat paltos sa palad niya, nagkukuwento ang mga kapeng pinilit niyang laktawan, ang mga biskwit na ibinigay niya sa akin kapalit ng sariling gutom.
ANG ARAL NA HINDI TINUTURO SA KLASE
“Anak,” sabi ni Nanay kapag pagod na pagod na siya, “kung marunong kang magbanlaw ng sama ng loob, laging may bago at malinis na bukas.”
Hindi ko agad naintindihan iyon. Pero habang tumatagal, nakita ko: pwedeng maging sabon ang pag-asa—nakakaalis ng dumi ng kahapon.
Kaya nag-aral ako, walang tulog at walang luho. Libreng e-book, lumang xerox, pautang na ballpen. Kapag may group project, walang ambag na pera—ambag ko ay pawis, oras, at pag-uukit ng ideya hanggang matapos. At kapag may quiz, hindi pwedeng bumagsak: bawat punto ay paghila palapit sa kinabukasan.
ANG ARAW NA LUMAMBOT ANG MATIGAS NA PANGARAP
Apat na taon ang lumipas na parang isang mahabang banlaw. Dumating ang araw ng graduation. Dito magtatapos ang pagod, sabi ko; dito magsisimula ang bagong laban. Ngunit may problema: wala kaming pera para sa maayos na suot ni Nanay. May lumang bestida siya—namanhid na sa klorin, kupas na kupas ang bulaklak.
“‘Nay, baka mapahiya ka lang. Puwede namang sa livestream ka na lang manood,” bulong ko, nahihiya.
Ngumiti siya, may basahan pang nakasampay sa balikat dahil kakaahon lang sa labada.
“Anak,” sabi niya, “hindi ako pupunta para ipakita ang suot ko. Pupunta ako para makita kung ano’ng suot mo—ang bunga ng ilang libong kubkob, piga, at banlaw.”
Wala na akong nasabi. Hinaplos ko ang palad niyang magaspang—dito ako lumaki, at dito rin ako tumayo.
ANG PAGDATING NI NANAY
Puno ang gym. May mga magulang na naka-Amerikana, may mamahaling pabango ang iba, kislap ang mga takong, kinang ang alahas. Naramdaman kong kumikislot ang kaba sa sikmura ko—sana hindi mapansin si Nanay.
At saka siya dumating.
Bestida na kupas, tsinelas na manipis, buhok na hinawi lang sa isang clip, at oo—may basahang puti pa ring nakasampay sa balikat, nakalimutan sigurong alisin sa pagmamadali. May bitbit siyang tulips na gawa sa crepe paper—ginawa raw niya kagabi, dahil wala tayong pambili.
May mga pabulong sa paligid:
“Sino ‘yon?”
“May basahan sa balikat?”
“Baka taga-maintenance.”
“Graduation to, hindi laundry day.”
Pumwesto siya sa pinakalikod, itinago ang tsinelas sa ilalim ng upuan na para bang sapat ang pagtatago para mawala ang hiya. Sa gitna ng ingay, hinanap niya ang mukha ko—at nang magtagpo ang paningin namin, ngumiti siya. Parang sinabing: “Andito ako.”
ANG ORAS NA HUMINTO
Isa-isang tinawag ang mga pangalan. May halakhak dito, may palakpak doon. Naramdaman kong namamawis ang palad ko—hindi dahil sa kaba para sa sarili, kundi sa takot na mapahiya si Nanay. Pero dumating ang sandaling parang sabay-sabay na piniga ang puso ko ng langit at lupa.
“And this year’s Summa Cum Laude… Mara Dizon!”
Parang may alon na dumaan sa loob ng gym—palakpak, hiyawan, sigawan. Tumayo si Nanay, nanginginig ang labi, hawak ang crepe paper na bulaklak na parang totoong mabubuhay sa tibok ng dibdib niya.
Habang madali kong maaring lakarin ang entablado, ibang daan ang pinili ko. Lumakad ako papunta sa likod, sa kinauupuan ni Nanay. May bahagyang katahimikan—bakit paatras siya?—tanong ng marami.
Hinawakan ko ang kamay niya. Magaspang. Matapang. May kwento.
“‘Nay,” bulong ko, “sabay tayo.”
Hinila ko siya papunta sa gitna, sa ilaw, sa harap ng lahat. May mga natigilan; may iilang nakakunot ang noo. Pero noong magkatabi na kaming nakatayo sa entablado, wala nang ingay na nakarating sa akin—kundi tibok ng puso ni Nanay.
ANG TALUMPATI NA AMOY-SABON
Lumapit ako sa mikropono, hawak ang diploma, ang medalya na parang bigat ng buong apat na taon.
“Magandang araw po,” simula ko, nanginginig ang boses pero matatag.
“Ito po si Nanay Linda—labandera, walang titulo, walang mataas na posisyon. Pero kung may propesor sa tibay, dekana sa sakripisyo, at rektora sa pag-asa, siya po ‘yon.”
May mahihinang hagikgik sa unahan—marahil ay huli nang nahiyang mga mata na tumingin sa basahan niyang nakasampay. Ngumiti ako.
“Kung nadumihan man ang pagkabata ko ng pag-aalipusta, si Nanay ang sabon. Kung nangulubot ang araw ko sa pagod, siya ang banlaw. Kung kumapit ang hiya at gutom, siya ang araw na nagpapatuyo nito para maibalik ang linis ng pag-asa.”
Tahimik ang gym. Narinig kong suminghot ang ilan. Nilingon ko si Nanay—luha sa mata, ngiti sa labi.
“Tinatanggap ko ang medalya, ngunit hindi sa leeg ko ito nababagay.”
Huminto ako, kinuha ang medalya, at isinabit sa leeg ni Nanay. “Dahil sa bawat piga mo, ‘Nay, piniga mo rin palayo ang kahirapan sa kinabukasan ko.”
May humagulgol sa likod. Ang dean, tumayo at pumalakpak. Ang mga kaklase ko, isa-isang tumayong nakapalakpak na parang iisang alon ng paggalang.
At saka ko sinabing linya na matagal ko nang sinasambit sa sarili tuwing hirap na hirap na ako:
“Sa buhay, hindi mahalaga kung gaano karaming pawis ang tumulo sa’yo—ang mahalaga ay kung aling pangarap ang nilinis ng pawis mong ‘yon.”
ANG PAGKALINGA NA NAGPAHIYA SA KAHIHIYAN
Bumaba kami ni Nanay. May isang estudyanteng lalaki ang lumapit, nagmano.
“Ate Mara, salamat. Parang na-banlaw ang tingin ko sa nanay kong tindera.”
May isa pa, umiiyak: “Pwede ko pong yakapin si Nanay?”
At niyakap nila siya—ang basahan sa balikat, parang bandila ng karangalan.
Yumuko si Nanay sa akin at bumulong, “Anak, hindi ko akalaing masusuot ko ang medalya. Akala ko pangmayaman lang ‘yan.”
“‘Nay,” sagot ko, “sayo ‘to mula’t sapul.”
EPILOGO: MULA SA PALANGGANA HANGGANG SA PARANGAL
Lumipas ang ilang taon. Ako na si Prof. Mara Dizon, nagtuturo ng Development Studies sa kaparehong unibersidad. Sa unang araw ng klase, may dala akong munting palanggana. Sinasabi ko sa mga estudyante:
“Ito ang unang laboratoryo ko sa buhay—dito ko natutunang pahalagahan ang proseso, hindi lang resulta.”
Tuwing graduation, tinitingnan ko ang pinakalikod—doon nakaupo noon si Nanay, may basahan sa balikat, taas-noo. Sa opisina ko, may nakasabit na litrato: ako sa toga, siya sa tsinelas, parehong nakangiti. Sa ilalim nito, nakaukit ang linyang gusto kong iwan sa bawat batang natatakot mahulog sa kahirapan:
“Hindi sukat ng sapatos ang taas ng mararating mo—kundi sukat ng pusong handang magbanlaw ng hiya at magpiga ng sakripisyo para sa pangarap.”
At sa tuwing naririnig ko ang kaluskos ng basahan sa labas—mula sa janitor, sa tindera, sa kusinera—naaalala kong may mga bayani tayong hindi nakikita sa entablado. At minsa’y hindi lang sinta ang hugas ng luha; pag-asa rin.
ARAL NG KUWENTO
Walang trabahong nakakahiya kung dangal at pagmamahal ang puhunan. Ang mga kamay na magaspang ang madalas humubog sa kinabukasan na pinong-pino. At kung minamaliit ka ng iba, lakasan mong palakihin ang puso—dahil puso ang tunay na panukat ng tagumpay.
TANONG PARA SA MAMBABASA
Sino ang “Nanay o Tatay” sa buhay mo—hindi man sa dugo, pero nagbanlaw ng takot at piniga ang pagod para abutin mo ang pangarap? Nabanggit mo na ba sa kanila ang salamat na dapat matagal mo nang sinabi?
